Başkan Erdoğan'ın "5 büyük üreticiden biri haline geleceğiz" dediği nadir toprak elementleri Türkiye Yüzyılı hedefinin itici gücü olacak.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın kabine toplantısı sonrası yaptığı açıklamada Eskişehir'in Beylikova ilçesindeki nadir toprak elementleri sahasıyla ilgili iddialara noktayı koydu. Nadir toprak elementleri sahasının herhangi bir ülkeye verilmesinin söz konusu olmadığını belirten Erdoğan "Dünyanın en büyük 5 üreticisinden birisi olmak istiyoruz. İlk etapta yıllık 1200 ton cevher işleyeceğimiz Eti Maden pilot üretim tesisini devreye aldık" diyerek yapılan 'stratejik maden' yatırımına dikkat çekti.
Dünyada 800 milyon tonluk rezerve sahip Çin'deki Bayan Obo sahasından sonra 694 milyon ton nadir toprak elementi rezerviyle ikinci sırada bulunan Eti Maden'e ait Beylikova'da ilk etapta barit, florit ve yan ürün olarak toryumun üretilmesi amaçlanıyor. Üretilecek toryum, günümüzde nükleer santrallerinde kullanılan uranyuma alternatif olacak. Sahada yeni nesil teknolojilerde kullanılan 17 nadir elementten 10'u bulunuyor.
ZENGİN REZERV VAR
Türkiye'de nadir element alanında yapılan çalışmalarla ilgili bilgi veren İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa Kumral, Türkiye'deki NTE'lerin değerinin ölçülemez büyüklükte olduğunu belirtti. Kumrul, TvNET'te şu bilgileri verdi: "2001 yılında NTE'lerin kullanım alanına ilişkin çalışmalar yaptık. TÜBİTAK'a proje verdik. Türkiye özellikle 5 nadir element bakımından çok zenginiz rezerve sahip. Şimdilik üretim yok çünkü süreç Ar-Ge aşamasında. Tesisler yakın zamanda fabrika seviyesine dönüşecek. Başta İTÜ, Hacettepe ve ODTÜ'nün çok ciddi araştırmaları var. Birkaç yıl içerisinde nadir element üretimi ihraç edilebilir seviyeye ulaşır. Çin'in 800 milyon ton rezervi var. Çin bu elementleri Japonya'ya, Kore'ye, Tayvan'a, Amerika'ya, Türkiye'ye satıyor, kendi kullanıyor. Bu elementler savunma, iletişim, uzay, sağlık aklınıza gelen her alanda kullanılıyor. Cep telefonunuzda çok sayıda element var. Gözlükte bile var. Kullanım alanı sonsuz."
10 KAT KATMA DEĞER
Uzmanların verdiği bilgilere göre Eskişehir'de bulunan ürünler zenginleştirildikten sonra elde edilecek nadir toprak elementi konsantresi, yüksek bir katma değer sağlayacak. Örneğin, bu nadir element konsantreleri modern dünyanın en popüler araç türü olan hibrit araçların bataryalarının yapımında, kamera camlarında ve enerji depolama sistemlerinde yerini alacak. Elementlerin en son aşamasında uç ürün olarak mıknatıs ve toryum oksit elde edilecek. Böylece cevher işlemeden satıldığında 1 birim kazanç elde ediliyorsa, uç ürün haline geldiğinde 100 kat veya daha fazlası elde edilecek. Uzmanlar bu amaçla Türkiye'nin bir süre önce Çin ile teknolojik işbirliği mutabakatı imzaladığına dikkat çekiyor. Uzmanlara göre nadir toprak elementi rezervleri Türkiye'nin elini güçlendirirken aynı zamanda ekonomik açıdan da avantaj sağlaması kaçınılmaz. Uzmanlara göre artık küresel ekonomik savaşlarda nadir toprak elementleri de öne çıkacak.
ESKİŞEHİR'DE BULUNAN ELEMENTLER
Prometyum (Pm): Nükleer piller, X-ışını cihazları, ışıldayan göstergeler, kalınlık ölçüm sistemleri, bilimsel deneyler.
Gadolinyum (Gd): MRI cihazları, nükleer reaktörler, manyetik soğutucular, hard diskler, sensörler.
Praseodim (Pr): Elektrikli araç motorları, rüzgâr türbinleri, uçak alaşımları, cam ve lensler, fiber optik sistemler.
Lantan (La): Kamera lensleri, hibrit araç bataryaları, petrol katalizörleri, hidrojen depolama, projektörler.
Evropiyum (Eu): LCD/LED ekranlar, enerji tasarruflu ampuller, güvenlik mürekkepleri, lazerler, nükleer kontrol çubukları.
Seryum (Ce): Katalitik konvertörler, cam cilaları, UV koruyucu camlar, yakıt katkıları, metal alaşımları.
Samaryum (Sm): SmCo mıknatıslar, radar sistemleri, hoparlörler, lazerler, nükleer reaktörler.
Terbiyum (Tb): LCD/LED ekranlar, güçlü mıknatıslar, ampuller, fiber optik sistemler, sensörler.
Neodimyum (Nd): Elektrikli araç motorları, hoperlör, MR cihazı, rüzgâr türbinleri, kulaklıklar, lazerler, hard diskler.
BEYLİKOVA REZERVİ
Yer: Beylikova Eskişehir
Rezerv: Yaklaşık 694 milyon ton
İçerik: Skandiyum, İtriyum, Lantan, Seryum, Neodim, Praseodim, Samaryum vb.
Dünya sıralaması: Çin'in Bayan Obo sahasından sonra dünyanın 2. büyük rezervi.
MİT RAPORU: STRATEJİK SİLAHA DÖNÜŞEBİLİR
Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) Akademisi'nin NTE ile ilgili şu tespitleri yaptı:
Çin tek başına küresel NTE üretiminin yüzde 61'ini, rafinaj ve ayırma kapasitesinin ise yüzde 92'sini kontrol ediyor. ABD, nadir elementin % 70'ini Çin'den ithal etti.
Çin'in, nisanda samaryum, gadolinyum, terbiyum, disprosyum, lütesyum, skandiyum ve itriyum ihracatını ABD'ye yasaklaması, NTE'lerin stratejik değerini gözler önüne serdi.
30 Nisan 2025 tarihli ABD-Ukrayna Mineral Anlaşması ile Ukrayna'nın yaklaşık yüzde 5 payla dünyadaki nadir element rezervlerine erişim sağlanarak ABD'nin Çin bağımlılığını azaltacak alternatif tedarik hattı kuruldu.
Nadir element arzının jeopolitik silaha dönüşmesi, tedarik zincirinin çeşitlendirilmesini ve yeni üretici/işleyici aktörlerin (Ukrayna, Grönland, Türkiye) hızlı entegrasyonunu zorunlu kılıyor. Türkiye bu alanda "başat aktörü" hâline gelmesi planlanıyor.
Nadir elementler, F-35 savaş uçağında yaklaşık 410 kg, Arleigh Burke sınıfı destroyerde 2,36 ton, Virginia sınıfı nükleer denizaltıda 4,17 ton civarında kullanılmaktadır.
IEA: KRİTİK MADENLERE TALEP ARTACAK
Uluslararası Enerji Ajansı'nın (IEA) raporuna göre temiz enerji dönüşümü kapsamında düşük karbonlu teknolojilerin hızla yaygınlaşması, bakır, lityum, nikel, kobalt ve nadir toprak elementlerine talebi artıracak. Rapora göre, dünyanın 2050'ye kadar net sıfır emisyon hedefine ulaşması için 6 kat fazla mineral kaynak gerekiyor. Elektrikli araçlar için mineral kaynaklara talebin 2050'ye kadar 50 katına çıkması beklenirken, lityumda talep, 2050'ye kadar 100 katına çıkacak.
TÜRKİYE'DE NERELERDE VAR?
Enerji Bakanlığı'na göre Beylikova ve Sivrisihar ilçeleri arasında yer alan sahada 694 milyon ton nadir toprak elementi (NTE) bulunuyor. 2006 yılında elmas aramaları sırasında tespit edilen Türkiye'nin ikinci en önemli NTE cevherleşmesi ise Isparta ili Çanaklı bölgesinde. Bu rezervde de yaklaşık yüzde 0,1 NTE içerikli 50 milyon ton cevher bulunuyor. Ayrıca Malatya'da ve Konya'da NTE içerikli çeşitli rezervler potansiyel açısından önemli konumda yer alıyor.
NADİR ELEMENTLER KANSER TANI VE TEDAVİSİNDE DE KULLANILIYOR
İtriyum: Kanser hastalıklarıyla alakalı bölümlerin yakın iş birliğini gerektiren karmaşık ve multidisipliner bir prosedür olan İtriyum Mikrokürelerle Tedavi yöntemi uygulandığı karaciğer kanseri hastaların hayatta kalma oranlarını yükseltmeye katkıda bulunuyor.
Gadolinyum: Gadolinyum küçük tümörleri boyayarak MR görüntülemede beyin tümörlerini tespit eden önemli bir nadir toprak elementi.
Samaryum: Kemik metastazının tedavisinde önemli rol oynuyor.
Neodimyum: Neodimyum lazer teknolojisi cilt kanseri tedavisinde kullanılıyor.
Altın: Gelişmiş sağlık hizmetlerinde altın kullanımına örnek olarak, kemoterapi ve radyoterapi gören kanser hastalarını tedavi etmek için altın nanopartikül teknolojisinin ortaya çıkması gösteriliyor.
CEP TELEFONUNDAKİ NADİR MADENLER
Bir akıllı telefon, ortalama 60 elemandan oluşur. Bunlar içinde altın, nikel, silikon, potasyum ve alüminyum da vardır. 1980'lerdeki ilk mobil telefonlar, 20 kadar elementten yapılıyordu. Kullanılıp atılmış cep telefonlarından bu metaller çıkarılıp tekrar kullanılabiliyor.
Ekran üretimi için siliska, kum ve seramik malzelemeri birleştirildikten sonra potasyum ekleniyor. Led aydınlatma için galyum kullanılıyor. Galyumun ana kaynağı ise boksit. Ekranda yer alan iletken kaplamalarda iridyum kullanılıyor. Ekran ve LED'lerde ayrıca germenyum mevcut.
Spodumen ve tuzlu sular, lityum iyon pillerin katotlarında kullanılan lityum kaynaklıdır. Grafit ise elektrik ve ısı iletme özelliği nedeniyle lityum iyon pillerin iyonlarında kullanılır.
Kompozit devrelerdeki gümüş bazlı mürekkepler cihaz içindeki elektrik iletim devrelerini oluşturur.
Entegre devrelerin temelini ise silikon oluşturur. Silikonun temel minerali ise kuvarstır.
Ana cevheri arsenopirit olan arsenik telefonda radyo frekansı ve güç artırıcı olarak kullanılır.
Tantal, voltajı düzenlemek için kapasitörlere eklenir. Tungstan mobil cihazlarda soğutucu olarak kullanılır.
Bastnazit, titreşim sağlayan motorlarda kullanılan mıknatısların üretimlerinde kullanılıyor.
BİR ELEKTRİKLİ OTODA HANGİ MADENLER KULLANILIYOR?
Krom (Cr), Kobalt (Co), Nikel (Ni), Fosfor (P), Lityum (Li), Demir (Fe), Brom (Br), Alüminyum (Al), Bakır (Cu), Altın (Au), Manganez-mangan (Mn).
